Door: Joost Tanasale
Vanaf 16 augustus komen verspreid over vier weken 24.000 mensen naar Ripperda bij speellocatie Op Maarhuizen, vlak boven Winsum. Een ideale gelegenheid om voorafgaand aan de muziektheatervoorstelling een bezoekje te brengen aan dit prachtige plaatsje vol historie, dat door de ANWB werd verkozen tot ‘Allermooiste dorp van Nederland.’ Zummerbühne nam aan de hand van een dorpsgids alvast een kijkje. “Hier groeten we elkaar op straat nog met moi!”
Wat doet die houten constructie daar aan de Torenkerk? Een stairway to heaven?
Vanaf recreatielocatie Marenland vaart schipper Eddy van Dijken de praam behendig door het Winsumerdiep, het levert meteen idyllische taferelen op. Aan boord is ook Peterina Geertsema, een van de drijvende krachten achter de lokale dorpsgidsen en bovendien een van de koorzangers van Ripperda. Gids van dienst is docent biologie Rick Koens. Zijn liefde voor Winsum klinkt in iedere zin. Regelmatig zegt hij: “Dit blijft toch een schitterend plaatje.”
Dat vond ook de ANWB toen het Winsum verkoos tot allermooiste dorp van Nederland. Uit het juryrapport: ‘Een levendig dorp met de voorzieningen van een kleine stad, heerlijke straatjes om doorheen te dwalen, twee kerken, twee molens en dat schitterende Winsumerdiep, een blauwe ader door de bebouwing. Een prachtdorp!’
Water als levensader
Winsum telt zo’n 7500 inwoners en is tegenwoordig makkelijk bereikbaar met de auto en de trein. Maar lange tijd was het water de levensader van het dorp. Tot midden negentiende eeuw was er een open verbinding met zee, met hoog en laag water. Dan had je wel wierden nodig, hoger gelegen plaatsen, waar ook Winsum en Maarhuizen op werden gebouwd. Winsum lag economisch gunstig aan het water en zo ontstond behoefte aan herbergen en kroegjes - en die waren er genoeg.
Rick neemt ons eerst mee terug naar de oorsprong van het dorp. “Eigenlijk zijn hier twee dorpen,” vertelt hij. “Aan de ene kant van het water het arme deel Obergum, aan de andere kant het rijke deel Winsum.” In 1057 kreeg het munt-, tol- en marktrechten en werd het in één klap een belangrijke plaats. Maar het leverde ook vijfhonderd jaar onenigheid op met Groningen, dat hemelsbreed tien kilometer verderop ligt. “In 1581 verloren we en zijn we helemaal platgebrand door de Groningers. Zij werden de grote stad, maar daardoor kon hier wel een mooi dorp ontstaan."
Terwijl het naastgelegen Onderdendam qua waterweg eigenlijk veel gunstiger ligt, groeide Winsum uit tot een belangrijk en schilderachtig plaatsje. Op een mooie zomerdag ligt het hier vol met boten, kinderen springen vanaf de Boogbrug het Winsumerdiep in. En, benadrukt Rick, vergeet de gemoedelijkheid niet. “Hier groeten we elkaar echt nog op straat: moi!” Je zou haast vergeten dat bewoners hier ook te maken hebben met aardbevingsschade.
Hoogholtje
Voordat we het dorp verder te voet verkennen, vaart schipper Eddy de praam onder de Jeneverbrug door. De oorsprong van de naam van het kenmerkende Groningse hoogholtje kent twee verhalen. Of het komt omdat een cafébaas tijdens de bouw in 1921 elke twee uur kwam aanzetten met glaasjes jenever, omdat het die winter zo koud was dat men vanaf het ijs aan de brug stond te werken. Of de naam ontstond omdat je als goed Christen op zondagavond niet in je eigen dorp ging drinken. Een jenevertje haalde je aan de andere kant van de brug, maar op de terugweg moest je er dan kruipend overheen naar huis. “Een van de twee verhalen moet waar zijn”, zegt Rick. “Maar welke weten we niet.”
De dorpsgids zou de hele dag verhalen over Winsum kunnen vertellen. Over het mooie oude schoolgebouw op het Boogplein (“Je zal hier les hebben gehad!”) met ervoor een standbeeld van de bewierookte oud-burgemeester Wierda, over het oude gemeentehuis, de armenhuisjes en kleine straatjes naar het water, over de afgeplatte hoeken van woningen om de schade door paard en wagen te voorkomen, maar ook over het pas onthulde monument van drie paar bronzen handen, dat de herinnering aan een razzia tijdens de Tweede Wereldoorlog in leven houdt.
Stairway to heaven
Naast twee molens heeft Winsum ook meerdere kerken. Als we voor de oude Torenkerk staan, valt meteen een karakteristiek trappetje op dat tegen de toren omhoog loopt. “Dit moet je ook hebben gezien”, zegt Rick. Maar wat doet die houten constructie daar? Een stairway to heaven?
Voordat Rick daar wat over zegt, nemen we eerst een kijkje pal naast de kerk, bij het graf van Geert Reinders. “Deze man zou een ereplek in het dorp verdienen. Hij kwam erachter dat wanneer een koe runderpest had gehad, de kalfjes die ze daarna kreeg niet ziek werden. Hij dacht: wat nou als ik mijn gezonde koeien ook ziek maak? Hij ging dus experimenteren met zijn eigen dieren. Dat ging natuurlijk niet zonder slag of stoot, maar uiteindelijk werd hij daarmee de ontdekker van het vaccineren! Als leraar biologie vind ik dat geweldig.”
Reinders werd er helaas niet beroemd mee, omdat Petrus Campers zijn bevindingen over runderpest in Engeland publiceerde, zonder Reinders als bron te noemen. Maar Reinders ontdekte meer, gaat Rick verder. “Er is nog iets wat bijna niemand weet. Samen met wat rijke vrienden legde hij geld opzij om bij brand een nieuwe boerderij te kunnen bouwen. Zo is de brandverzekering ontstaan. En dat bedrijf bestaat nog steeds, dat is Univé. Let maar eens op: als zij kleine sponsorbijdragen doen, is dat vaak een brandblusser. Een referentie aan Geert Reinders!”
Achter de voordeur
In Winsum staat niet de kerk, maar een van de molens op de hoogste plek. Economisch slim, want daar vangt het de meeste wind. Vlakbij bevond zich ook het terrein van het grote klooster dat hier stond, inclusief een kloosterkerk met zeven altaren. Tijdens de beeldenstorm werd alles verwoest. Er is nauwelijks nog wat van te zien, al zijn er wel graven gevonden en zijn de bakstenen - de kloostermoppen - op veel plekken in het dorp gebruikt als fundering.
Vanaf hier lopen we naar de oude ‘sarrieshut’. Hier moest men belasting betalen voor het meel. Als de meel voor vee werd gebruikt gold een lager belastingtarief, dan gooide de ambtenaar er een schep zand doorheen. Veel arme bewoners maakten ook gebruik van deze optie.
Het unieke aan de rondleidingen met een dorpsgids door Winsum, is dat je zelfs even bij de huidige bewoners van de sarrieshut mag binnenkijken. Peterina legt uit: “Wij vertellen hier wat over de molen en daarna bellen we aan bij de oude sarrieshut. Dan doet de bewoner de deur open en kunnen we even binnen komen.”
Binnen is te zien dat de oude sarrieshut later fungeerde als kruidenierswinkel en kapsalon - de toonbank staat er nog en ook het luikje is nog in tact, dat gebruikt werd om te zien welke klanten binnenkwamen of om een drankje door te geven.
Zo zijn er op meerdere plekken afspraken met bewoners in het dorp om in hun woningen te kijken of hun bijzondere tuinen te aanschouwen. “Voor groepen is dit een geweldige verrassing,” zegt Peterina.
Twee hammen in bed
Het mooiste punt van Winsum? Dat is toch wel de Boogbrug, met het prachtige uitzicht over het Winsumerdiep. Het Pieterpad voert hierlangs en vanaf de brug zie je dat het dorp op de wierde omhoog loopt. En ook deze brug kent een bijzondere geschiedenis, die begon toen in 1806 de eerste steen werd gelegd, door Geert Reinders zelf.
Het was destijds een platte brug, de paardentram Ulrum-Winsum reed hierover. Om tijdens de oorlog de verbinding tussen noord en zuid te verbreken en de Duitsers tegen te houden, hingen genietroepen potjes dynamiet onder de brug. Op 10 mei 1940 bliezen ze het helemaal op.
Dorpsgids Rick: “Een deel van het pand van de naastgelegen juwelier werd weggeslagen, koekoeksklokken dreven in het water. Aan de andere kant zat de slager, die had twee grote hammen hangen. Na de explosie kwamen die precies in het bed van pa en ma terecht!’
Dit laatste blijkt nieuw voor Peterina. “Ach, hou toch op”, zegt ze bij het horen van deze anekdote. Maar Rick houdt voet bij stuk: “Echt waar! Vraag maar aan slagerszoon Jan, die leeft nog. Hij heeft het allemaal gezien.”
Als we over het water zijn teruggevaren en Eddy de praam weer bij Marenland heeft aangelegd, blijkt nog één vraag onbeantwoord. Welk verhaal zit er nou achter dat unieke en geheimzinnige trappetje aan de kerktoren? Dat is te mooi om weg te geven, aldus Rick. “Daarvoor moeten mensen toch echt zelf naar Winsum komen.”
Bezoek Winsum
Het initiatief van de dorpsgidsen is in 2019 gestart met 17 gidsen. Inmiddels is het uitgegroeid tot 24 gidsen en 9 schippers. In twee uur tijd nemen ze je mee het allermooiste dorp in. Er zijn routes voor de fiets, wandelroutes en een combinatie met een tocht over het water. Meer info vind je op de website van ‘dorpsgidsen Winsum’. Daarnaast vind je in Winsum veel winkels en genoeg cafés, restaurants en terrasjes. Ook leuk om te combineren met een (gratis) bezoek aan de tentoonstelling in de Obergumer Kerk, met de titel 'Macht en Pracht' - een thema geïnspireerd op ‘Ripperda’.
